1

Wie mij beter kent weet dat ik sinds jaar en dag geïntrigeerd ben door de veranderingen in het klimaat en de mogelijke impact ervan op het leven op aarde. Mijn eerste confrontatie dateert van 1972 toen de Club van Rome het rapport “The Limits To Growth” publiceerde. Toen al bleek dat de Mens boven zijn stand leefde en dat duurzaamheid het begrip van de toekomst zou worden.

Duurzaamheid is in de loop der jaren steeds belangrijker geworden, mede door de huidige klimaatverandering, waarvan we nu stilaan de gevolgen beginnen te zien en te ondervinden.

Aangezien ik professioneel bezig ben met bewaring van erfgoed was het dan ook logisch dat ik mij meer en meer ging bezighouden met het analyseren en extrapoleren van de mogelijke repercussies op kunst en erfgoed.

Zo koos ik in 2006 als titel voor mijn thesis voor het behalen van mijn Master in Preventive Conservation aan Northumbria University in Newcastle (Engeland) : “Archives in a Changing World: An Exploration into Sustainable Building for Archives in Belgium in Response to Global Climate Change.”

Dit werk resulteerde in een uitnodiging van de organisatoren van de “Going Green” conference in the British Museum (Clore Education Centre) in 2009 tot het geven van een lezing met als titel: “New Challenges demand new solutions: The Integration of Sustainable Building and Functioning of Archives as a possible response to Climate Change.”.

Hetzelfde jaar volgde een artikel in het tijdschrift Faro:”Klimaatverandering en duurzaamheid. Sleutelwoorden voor een nieuw erfgoedbeleid.”

Sindsdien probeer ik klimaatverandering meer en meer op de culturele agenda te zetten door het geven van lezingen over de bedreigingen die ons cultureel erfgoed te wachten staan. Zo werd in de reeks lezingen Buitenbeentjes in Lokeren in 2012 de vraag gesteld: “Kan de Wereld ons Erfgoed redden?”

Screen Shot 2016-04-28 at 01.06.04

De laatste lezing was in 2015 op het congres van “Art meets Security 2015” met als onderwerp: “Climate Change: a Global Threat to Art and Cultural Heritage”.

Ook mijn studenten in de opleidingen Behoudsmedewerker Erfgoed, Archiefkunde en in de Master Erfgoed- en Hedendaags Documentbeheer aan de VUB worden elk jaar bewust gemaakt van de groeiende problematiek.

Toch blijkt er in Vlaanderen en bij uitbreiding België nog weinig bewustzijn te zijn omtrent de impact die klimaatverandering op ons erfgoed zal hebben. Jammer want de tijd begint te dringen en de toekomstige beleidsplannen zullen er meer en meer rekening moeten mee houden.

Klimaatverandering zal zowel macroscopisch als microscopisch een grote invloed hebben op het voortbestaan van erfgoed. Macroscopisch worden hele sites bedreigd gaande van natuurlijke sites zoals het Groot Barrière Rif in Australië of het Kilimanjaro National Park in Tanzanië, tot gekende archeologische sites zoals de site van Chan Chan en het Machu Picchu complex in Peru.

De dreiging beperkt zich echter niet alleen tot deze sites. Honderden steden over heel de wereld worden bedreigd. Twee derde van alle steden met meer dan 5 miljoen inwoners zijn minder dan 100 km van de kust verwijderd. Bijna 650 miljoen mensen wonen op land dat minder dan 10 meter boven de zeespiegel ligt. In Europa liggen ook Vlaanderen en vooral Nederland in de gevarenzone.

Het is ook in de steden dat we de grootste concentratie aan cultureel erfgoed terugvinden. Het is dan ook een zekerheid dat wereldwijd cultureel erfgoed wordt bedreigd.

Internationaal werd de alarmbel reeds geluid door onder andere UNESCO, ICOMOS en ICCROM. UNESCO publiceerde reeds in 2007 een publicatie met als titel:”Case Studies on Climate Change and World Heritage.” Hierin werden onder andere Londen, Venetië, het historisch centrum van Praag en Timbuktu in Mali bedreigd genoemd. In Londen gaat het onder andere over de hele site van Westminster, het National Greenwich Museum en de Tower. Venetië is praktisch over de hele lijn bedreigd, vooral omdat niet alleen de zeespiegel stijgt, maar de stad ook wegzakt.

Screen Shot 2016-04-28 at 01.25.42

Wat betreft Nederland is de toestand veeleer dramatisch (zie kaart). Zowat één derde van het land ligt onder de zeespiegel of onder het waterniveau van de grootste rivieren . Nederland wordt beschermd door duinen, dijken en de Deltawerken waterkering, maar toch kan niemand garanderen dat de klimaatverandering hier op termijn geen verandering in brengt. En dan vallen niet alleen menselijke slachtoffers, maar ook veel cultureel erfgoed gaat dan verloren.

Vlaanderen ligt hoger dan Nederland, maar toch nog heel laag. Grote stukken van West-Vlaanderen, Oost-Vlaanderen en Antwerpen liggen minder dan 30 meter boven de zeespiegel. Dit lijkt veel, maar niet alleen de hoogte van de zeespiegel speelt hier een rol. Stormvloeden in combinatie met hoog water en zware regenval kunnen eveneens voor ernstige wateroverlast zorgen die niet alleen burgers treft, maar ook heel wat erfgoedcollecties onherroepelijk kan aantasten en beschadigen. In de praktijk betekent dit dat de steden Brugge, Gent en Antwerpen alle drie in de gevarenzone zitten.

Screen Shot 2016-04-28 at 01.28.16

 

Alex Tingle, een bekende programmeur, bouwde een “Flood Map” gebaseerd op een grote hoeveelheid informatie verstrekt door Nasa. De kaart. is uiteraard niet correct omdat het heel wat parameters niet in rekening neemt, maar het geeft wel een idee van de kans op overstroming in het geval van een event. De kaart is interactief en kan ingesteld worden op verschillende hoogtes van stijging van de zeespiegel. Zo zien we dat bij een stijging van 2m Brugge en Antwerpen reeds in de problemen komen en bij een stijging tot 7m ook Gent en ongeveer één derde van Vlaanderen onder water komen te staan  Is deze voorstelling wel realistisch? Jammer genoeg moeten we ervan uitgaan dat dit scenario inderdaad realistisch is. De opname van CO2 door de oceanen veroorzaakt namelijk een stijging van de temperatuur van het zeewater. Hierdoor zet het volume water uit, ook al komt er geen druppel water bij van gletsjers of ijskappen. De zeespiegel stijgt hierdoor dus gradueel ook al duurt het enkele eeuwen voor de stijging maximaal is. Berekeningen tonen aan het fenomeen op termijn de zeespiegel 8m doet stijgen. Volgens Nasa is de zeespiegel tussen 1880 en 2013 in totaal 22,6 cm gestegen en als de geprojecteerde scenario’s werkelijkheid worden zal de zeespiegel 90 cm, mogelijks meer, stijgen tegen het einde van de 21ste eeuw.

NASA1

Een belangrijk aspect van de klimaatverandering is de verwachting dat het het weerpatroon veel grilliger wordt. Winters kunnen heel zacht worden of juist heel koud. Zomers kunnen heel warm worden of uitermate grillig. In elk geval zullen weerfenomenen heviger worden, met onvoorspelbare periodes van overvloedige regenval afgewisseld met periodes van grote droogte. Stormen kunnen zóveel regen produceren op korte termijn dat rivieren uit hun bedding kunnen treden. Droge periodes kunnen tot grondverschuivingen en -verzakkingen leiden, barsten en scheuren in muren, waardoor water later gemakkelijk kan binnen sijpelen. Voor erfgoeddepots is dit scenario een kwade droom.

Andere aspecten van klimaatverandering, zoals de stijging in temperatuur, verhogen de reactiesnelheid van chemische afbraakreacties in erfgoed, kunnen mede aanleiding geven tot een snellere schimmelontwikkeling en brengen andere soorten insekten in ons leefgebied.

Hoe vlug de klimaatverandering ons leefpatroon grondig zal veranderen staat nog niet vast. Zal het gradueel zijn of zal de verandering schoksgewijs verlopen? Hoe groot wordt de impact op de mens en hoe groot op zijn erfgoed. Indien de scenario’s die door het International Panel on Climate Change en Nasa naar voor worden geschoven, effectief bewaarheid worden zullen we geconfronteerd worden met de vraag in hoeverre we nog in staat zullen zijn om ons wereldwijd cultureel patrimonium te beschermen. Hoe moeten we dit aanpakken, zowel lokaal als internationaal? Zullen we een deel van ons patrimonium moeten opgeven om de belangrijkste sites en collecties te vrijwaren voor verlies? Waar kiezen we voor? Wie beslist hierover? Zullen we onze collecties wereldwijd moeten verspreiden om de risico’s van een volledig verlies te vermijden?

Het is dringend tijd dat we ook in Vlaanderen hier eens grondig over nadenken. Net zoals in de geneeskunde is preventief werken hier belangrijk. We hebben nog wat tijd maar we moeten die wel nuttig gebruiken. De kop in het zand steken is geen optie. Vroeg of laat valt het verdict. Aan ons om te beslissen of we hierin een inbreng willen hebben of niet.

Guy De Witte

Onze Sponsors

cami_nv_logo  truvue-weblogo

LOGO DE ZILVEREN PASSER

Het begrip “conservation” werd door ICOM-CC verfijnd door het onder te verdelen in “preventive conservation”, “remedial conservation” en “restoration”. Vandaag gaan we verder in op de term “preventive conservation”.

ICOM-CC definieert “preventive conservation” als volgt:

“all measures and actions aimed at avoiding and minimizing future deterioration or loss. They are carried out within the context or on the surroundings of an item, but more often a group of items, whatever their age and condition. These measures and actions are indirect – they do not interfere with the materials and structures of the items. They do not modify their appearance.”

Preventieve conservering wordt dus gedefinieerd als alle maatregelen die men treft en acties die men onderneemt met het doel verder verval of verlies te vermijden of te beperken tot het minimum. Ze worden uitgevoerd binnen de context of op de onmiddellijke omgeving van een object of een groep objecten (collecties) ongeacht de ouderdom of de conditie ervan. Deze maatregelen en acties zijn indirect – ze interfereren niet met de samenstellende materialen en structuur van de objecten. Ze veroorzaken geen verandering in het uitzicht ervan.

Als voorbeelden geeft ICOM-CC:

“Examples of preventive conservation are appropriate measures and actions for registration, storage, handling, packing and transportation, security, environmental management (light, humidity, pollution and pest control), emergency planning, education of staff, public awareness, legal compliance.”

Als voorbeelden van preventieve conservering worden hier een aantal vereiste en geschikte maatregelen en acties aangehaald die verband houden met registratie, bewaren, manipuleren, verpakken en transporteren en beveiligen van collecties. Hieronder valt ook het beheer van bewaaromstandigheden (zoals licht, vochtigheid, pollutie en het in toom houden van dierlijke aanwezigheid), een calamiteitenplan, de vorming van personeel, de bewustmaking van het publiek en het beantwoorden aan wettelijke verplichtingen. De voorbeelden die hier worden aangehaald zijn exemplatief en niet limitatief.

Wie kan aan preventieve conservering doen?

In de praktijk komt het er op neer dat preventieve conservering een gedeelde verantwoordelijkheid is waarbij niet alleen beheerders, personeel en conservator-restorers betrokken zijn, maar ook onderzoekers, gebruikers, ontwerpers, architecten, ingenieurs, technisch personeel en het grote publiek. Beleidsmensen spelen eveneens een cruciale rol in het geheel omdat zij materiële en financiële steun kunnen verlenen om preventieve conservering mogelijk te maken.

Wat zijn de kosten voor preventieve conservering?

Dit hangt af van de genomen maatregelen. Sommige maatregelen kosten weinig of niets. Andere vragen een relatief grotere investering afhankelijk van de grootte van de collectie(s). De meest ingrijpende maatregelen die te maken hebben met de infrastructuur en het gebouw vragen over het algemeen een substantieel budget dat niet door iedereen kan geleverd worden zonder een bundeling van krachten.

Maatregelen die weinig of niets kosten

Bewustmaking van gebruikers hoeft weinig of niets te kosten. Een gebruiker advies geven in het omgaan met collectiestukken kan door een medewerker in een leeszaal of consultatiekamer gegeven worden. Waar nodig kan het ter beschikking stellen van handschoenen om de stukken te hanteren of een kussen om een object te ondersteunen reeds veel schade vermijden.

DSC01571

DSC01594

Maatregelen die een grotere investering vergen

Een goede manier om collectiestukken te bewaren is het verpakken ervan in zuurvrij materiaal. Zuurvrij papier en dozen moeten steeds in de volle dikte zuurvrij zijn en voor veel collectiestukken ook liefst gebufferd. Dozen moeten steeds aangepast zijn aan het soort object dat erin verpakt wordt. De kostprijs van een inpakproject zal onder andere afhangen van het aantal objecten in de collectie. We komen hier later nog op terug.

Flappendoos

Maatregelen die een grote tot zeer grote investering vragen

Hier gaat het onder andere over het gebruik van aangepaste vitrines en tentoonstellingskasten in een tentoonstelling of museum. Een ander voorbeeld is het inrichten van een geschikte depotruimte. Het depotmeubilair moet aangepast zijn aan de noden van de collecties, efficiënt zijn in gebruik en geen schade veroorzaken aan de objecten.

Ladenkasten

SPONSORS

cami_nv_logo  truvue-weblogo

LOGO DE ZILVEREN PASSER

 

1

Wie actief is in de wereld van de conservering moet onvermijdelijk taalvaardig genoeg zijn om de internationale publicaties te kunnen raadplegen. Veel van deze publicaties worden niet in het Engels en zeker niet in het Nederlands gepubliceerd. Dit betekent dat het belangrijk is dat er in internationale context een universele terminologie wordt gehanteerd.

Ofschoon in de laatste decennia in de verschillende talen een verwante terminologie werd gebruikt was het niet altijd duidelijk wat er precies onder deze begrippen begrepen werd. Dit gaf soms aanleiding tot verwarring en misverstanden, zaken die vooral duidelijk werden op internationale congressen en bij internationale contacten.

Om de verwarring aan aan banden te leggen stelde het Committee for Conservation van de International Council of Museums (ICOM-CC) een aantal termen voor die internationaal konden worden gebruikt. Deze terminologie werd op de 15de Driejaarlijkse Conferentie van ICOM-CC in Delhi (India) in 2008 door de aanwezige leden aangenomen en wordt nu in alle huidige contacten en literatuur gehanteerd. De terminologie werd goedgekeurd voor het Engels en het Frans en is ondertussen vertaald in het Spaans en tal van andere talen en geraakt stilaan ingeburgerd.

De algemene term “conservering” wordt door ICOM-CC gedefinieerd als:

all measures and actions aimed at safeguarding tangible cultural heritage while ensuring its accessibility to present and future generations. Conservation embraces preventive conservation, remedial conservation and restoration. All measures and actions should respect the significance and the physical properties of the cultural heritage item.”

Het komt er dus op neer dat “alle maatregelen en acties die genomen worden om fysiek cultureel erfgoed veilig te stellen met de bedoeling om de toegankelijkheid ervan voor de huidige en toekomstige generaties te vrijwaren” onder de noemer “conservering” kunnen gerangschikt worden.

Het algemene begrip “conservering” wordt onderverdeeld in 3 termen die elk een specifieke lading dekken.

  • Preventive conservation
  • Remedial conservation
  • Restoration

Bovendien moeten alle getroffen maatregelen rekening houden met de “betekenis” en de eigenschappen van het cultureel erfgoed. We komen hierop nog terug als we het hebben over de historische en materiële context van cultureel erfgoed.

In het Frans werden de volgende termen weerhouden:

  • Conservation préventive
  • Conservation curative
  • Restauration

In het Nederlands wordt dit vertaald naar:

  • Preventieve Conservering
  • Curatieve Conservering
  • Restauratie

Ook  het Duits, het Italiaans en het Spaans refereren naar een eenzelfde terminologie van "preventieve" en "curatieve" conservering.

Deze terminologie is te vergelijken met deze in de geneeskunde, waar eveneens een preventief luik en een curatief luik aanwezig zijn. In de geneeskunde is preventie een zaak van iedereen, terwijl het genezen of stabiliseren van processen een zaak is een zaak van specialisten. Dit onderscheid vinden we ook terug in de conservering. In ruime zin kan conservering beschouwd worden als gezondheidszorg voor cultureel erfgoed.

In een volgend bericht leggen we het verschil uit tussen preventieve conservering, curatieve conservering en restauratie aan de hand van voorbeelden en foto’s.

SPONSORS

cami_nv_logo     truvue-weblogo

LOGO DE ZILVEREN PASSER